2 czerwca 2017 r. Prezydent RP podpisał ustawę z dnia 21 kwietnia 2017 r. o roszczeniach o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji (zwaną dalej „ustawą”). Jej celem jest transpozycja do polskiego porządku prawnego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/104/UE z dnia 26 listopada 2014 r. w sprawie niektórych przepisów regulujących dochodzenie roszczeń odszkodowawczych z tytułu naruszenia prawa konkurencji państw członkowskich i Unii Europejskiej, objętego przepisami prawa krajowego (zwanej dalej „Dyrektywą”).
Ustawa ogłoszona została w Dzienniku Ustaw RP z dnia 12 czerwca 2017 r. – wejdzie w życie z dniem 27 czerwca 2017 r.
Implementowana dyrektywa ma zapewnić by każdy, kto poniósł szkodę wynikającą z naruszenia prawa konkurencji przez przedsiębiorstwo lub związek przedsiębiorstw, mógł skutecznie korzystać z prawa dochodzenia od tych podmiotów pełnego odszkodowania z tytułu tej szkody.
Uwzględniając we wprowadzonych standardach orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej dotyczące prywatnoprawnych konsekwencji antykonkurencyjnych praktyk ma służyć zachowaniu równowagi między publicznoprawnym i prywatnoprawnym mechanizmem realizowania konkurencji. Umożliwienie dochodzenia tych roszczeń ma przyczynić się do większej skuteczności zakazów przewidzianych w art. 101 i 102 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (zwanego dalej „TFUE”).
Ustawa określa zasady odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez naruszenie prawa konkurencji oraz zasady dochodzenia roszczeń z tego tytułu w postępowaniu cywilnym. Rozwiązania przewidziane w ustawie mają przede wszystkim ograniczyć obowiązki powoda w zakresie wykazywania szkody i dzięki temu doprowadzić do częstszego egzekwowania swych praw przez poszkodowanych.
Definiując pojęcie przedsiębiorcy ustawodawca posłużył się definicją zawartą w ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów (zwanej dalej „u.o.k.k.”).
W świetle ustawy naruszeniem prawa konkurencji jest natomiast naruszenie zakazów określonych w art. 101 lub art. 102 TFUE, a ponadto również zakazów określonych w art. 6 lub art. 9 u.o.k.k. W związku z tym za naruszenie prawa konkurencji należy uznać m.in. wszelkie porozumienia między przedsiębiorcami, które mogą wpływać na handel i których celem lub skutkiem jest zapobieżenie (wyeliminowanie), ograniczenie lub zakłócenie (naruszenie) konkurencji na rynku wewnętrznym (właściwym), a także nadużywanie pozycji dominującej przez jedno lub większą liczbę przedsiębiorstw.
Zarówno TFUE jak i u.o.k.k. zawierają otwarte, przykładowe katalogi takich działań przedsiębiorców. Mogą być one związane zarówno z ustalaniem niesłusznych cen i innych warunków zakupu lub sprzedaży, stosowaniu i narzucaniu w podobnych umowach z osobami trzecimi uciążliwych lub niejednolitych warunków, ograniczaniu dostępu do rynku, narzucaniu nieuczciwych cen, uzależnianiu zawarcia umowy od spełnienia lub przyjęcia świadczenia niemającego związku z przedmiotem umowy.
Oprócz tych absolutnie podstawowych pojęć, ustawa wskazuje także definicje legalne innych określeń, m.in. „kartelu”, za który uważa porozumienie lub praktyki uzgodnione przez co najmniej dwóch przedsiębiorców, którzy są wobec siebie konkurentami, zmierzające do koordynowania działań konkurencyjnych na rynku lub wpływania na istotne czynniki konkurencji, w szczególności polegające na ustalaniu lub koordynowaniu cen zakupu lub sprzedaży lub innych warunków transakcji handlowych, w tym dotyczących praw własności intelektualnej, ustalaniu poziomu produkcji lub sprzedaży, podziale rynków i klientów, w tym na zmowie przetargowej, ograniczeniu przywozu lub wywozu lub działaniach antykonkurencyjnych podejmowanych przeciwko innym konkurentom.
Kierując się wolą zapewnienia daleko idącej ochrony poszkodowanych naruszeniem prawa konkurencji i umożliwieniem im jak najpełniejszych możliwości dochodzenia swoich roszczeń, ustawodawca wprowadził szereg korzystnych, z punktu widzenia „ofiar” naruszenia prawa konkurencji, instrumentów.
W pierwszej kolejności należy do nich regulacja zawarta w art. 3, zgodnie z którym sprawca naruszenia jest obowiązany do naprawienia szkody wyrządzonej komukolwiek przez naruszenie prawa konkurencji, chyba że nie ponosi winy (jest to odpowiedzialność oparta na zasadzie winy). Roszczeń z tytułu naruszenia prawa konkurencji może zatem dochodzić każdy, komu wyrządzona została szkoda (a ponadto organizacja pozarządowa, do której zadań statutowych należy ochrona konsumentów lub ochrona rynku przed praktykami stanowiącymi naruszenie prawa konkurencji, za pisemną zgodą poszkodowanego). Powstanie szkody może zostać przy tym wykazane już choćby poprzez ustalenia Komisji Europejskiej, a sposób sformułowania art. 3, przerzuca ciężar wykazania braku winy na podmiot, który prawo konkurencji naruszył.
Z punktu widzenia procesowego, niezwykle istotne jest również sformułowane w art. 7 ustawy domniemanie, że naruszenie prawa konkurencji wyrządza szkodę.
Założenie, że naruszenie konkurencji jest zawinione i wyrządza szkodę, niemal całkowicie przerzuca ciężar dowodzenia w sprawie na przedsiębiorców – poszkodowany będzie musiał w zasadzie udowodnić jedynie, że doszło do naruszenia prawa konkurencji (np. za pomocą odwołania się do decyzji odpowiedniego organu ochrony konkurencji). Po stronie przedsiębiorcy leżeć będzie natomiast konieczność wykazania, że nawet jeśli do niego doszło, to było one niezawinione bądź, że nie wyrządziło szkody.
Jak wskazano w uzasadnieniu projektu ustawy, jest to rozszerzenie zakresu domniemania przewidzianego w Dyrektywie, która obejmowała nim jedynie działanie w kartelu – jest to uzasadnione potrzebą stworzenia poszkodowanym analogicznych ułatwień w zakresie wykazywania przesłanek odpowiedzialności sprawcy naruszenia także w przypadku naruszeń innych niż mających postać kartelu.
Drugie domniemanie przyjęte w ustawie dotyczy sytuacji nabywcy pośredniego. Nabywcą pośrednim jest w rozumieniu ustawy osoba fizyczna lub prawna, która nabyła towary lub usługi, których dotyczy naruszenie, od nabywcy bezpośredniego (a zatem tego, który nabył te towary lub usługi bezpośrednio od sprawcy naruszenia) lub kolejnego nabywcy. Jeśli naruszenie konkurencji skutkowało nadmiernym obciążeniem dla nabywcy bezpośredniego, to w takiej sytuacji domniemywa się, że nadmierne obciążenie zostało przerzucone na nabywcę pośredniego. Innymi słowy oznacza to, że domniemywa się, iż nadmierny ciężar ekonomiczny poniósł podmiot znajdujący się na samym końcu łańcucha dostawy towarów czy świadczenia usług. Taka osoba może powołać się na ustawowe domniemanie dochodząc roszczenia o naprawienie szkody, co uzasadni jej legitymację czynną w sprawie.
Ustawa dokonuje ponadto istotnych zmian na gruncie przedawnienia. Po pierwsze zmienia brzmienie art. 4421 § 1 Kodeksu cywilnego – od momentu jej wejścia w życie ustawy, przedawnienie z tytułu roszczenia o naprawienie szkody wynikającej z czynu niedozwolonego przedawniają się, tak jak dotychczas, z upływem 3 lat od momentu, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia, ale także gdy przy zachowaniu należytej staranności mógł się o tych okolicznościach dowiedzieć. Termin ten niezmiennie nie może być dłuższy niż 10 lat od nastąpienia zdarzenia wywołującego szkodę. Po drugie ustawa wydłuża podstawowy 3-letni termin przedawnienia do 5 lat, natomiast 10-letni termin przedawnienia rozpoczyna swój bieg w dniu zaprzestania naruszenia.
Sprecyzowano jednocześnie, że oba terminy nie rozpoczynają swojego biegu w trakcie trwania naruszenia. To bardzo istotna regulacja z punktu widzenia poszkodowanych – praktyka pokazuje, że naruszenia prawa konkurencji dokonywane przez przedsiębiorców nierzadko mogą trwać latami, co przy braku takiej regulacji istotnie ograniczałoby możliwości dochodzenia roszczeń przez poszkodowanych. Dodatkowym uprzywilejowaniem poszkodowanych na tej płaszczyźnie jest skorzystanie z instytucji zawieszenia biegu przedawnienia. Zawieszenie jest rezultatem wszczęcia przez Prezesa UOKiK postępowania wyjaśniającego bądź antymonopolowego, a także wszczęcia przez Komisję Europejską lub organ ochrony konkurencji innego państwa członkowskiego UE postępowania w sprawie naruszenia prawa konkurencji, dotyczących danego naruszenia. Zawieszenie oznacza „zamrożenie” biegu terminu przedawnienia – biegnie on dalej (uwzględniając czas, który upłynął do dnia zawieszenia) po upływie roku od dnia uprawomocnienia się orzeczenia stwierdzającego naruszenie prawa konkurencji bądź też zakończenia postępowania w inny sposób. Te regulacje stanowią daleko idące, ale uzasadnione i racjonalne środki efektywnej ochrony poszkodowanych przed uniemożliwieniem skutecznego dochodzenia roszczeń ze względu na ich przedawnienie.
W rozdziale 3. ustawy zawarte zostały zasady dochodzenia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji w postępowaniu cywilnym. Wśród nich na szczególne wyróżnienie zasługują trzy rozwiązania:
- po pierwsze, sądami właściwymi rzeczowo do rozpoznawania spraw o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji są sądy okręgowe. Jednocześnie powód będzie miał możliwość wytoczenia powództwa przed sąd, w którym toczy się już postępowanie o naprawienie szkody wyrządzonej przez to samo naruszenie prawa konkurencji;
- po drugie, ustawa przewiduje, że sąd może nakazać stronom postępowania wyjawienie środka dowodowego, który może posłużyć do stwierdzenia faktu istotnego dla rozstrzygnięcia, a który znajduje się w ich posiadaniu. Może to nastąpić na wniosek powoda, który uprawdopodobnił swoje roszczenie i zobowiązał się, że uzyskany w ten sposób dowód zostanie wykorzystany jedynie na potrzeby toczącego się postępowania; swój wniosek w tym przedmiocie, oparty już tylko na drugiej przesłance, może złożyć również pozwany;
- po trzecie, sąd w postępowaniu o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji jest związany ustaleniami prawomocnej decyzji Prezesa UOKiK o uznaniu praktyki za ograniczającą konkurencję bądź też prawomocnego wyroku wydanego w skutek odwołania od tej decyzji, co do stwierdzenia naruszenia prawa konkurencji.
Przepisy uchwalonej ustawy stosuje się do roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji, które nastąpiło po jej wejściu w życie (z wyjątkiem przepisów rozdziału 3., które stosuje się do postępowań wszczętych po dniu wejścia w życie ustawy bez względu na to, kiedy miało miejsce naruszenie). Takie rozwiązanie zapewnia transpozycję art. 22 ust. 1 dyrektywy 2014/104/UE, zgodnie z którym środki krajowe przyjęte na skutek jej implementacji nie mogą być stosowane z mocą wsteczną.
Jednocześnie jednak ustanowiony został od tej zasady wyjątek – znowelizowany ustawą art. 4421 § 1 Kodeksu cywilnego znajdzie zastosowanie również do tych roszczeń, które powstały przed dniem wejścia w życie ustawy, ale nie były w tej dacie przedawnione według przepisów dotychczasowych. Dodatkowo, jeśli 3-letni termin przedawnienia rozpocząłby swój bieg przed dniem wejścia w życie ustawy, to rozpocznie on swój bieg w dniu jej wejścia w życie.
Ustawa, która właśnie wchodzi w życie, stanowi, kolejny, istotny krok w kierunku skuteczniejszego egzekwowania roszczeń wynikających z naruszania prawa konkurencji. Czy okaże się skutecznym narzędziem i faktycznie przyczyni się do spadku naruszeń prawa konkurencji przez przedsiębiorców? Czy poprzez zawarte w niej instrumenty prawne faktycznie zapewni poszkodowanym prawo do naprawienia szkody wyrządzonych na skutek naruszenia prawa konkurencji? Odpowiedzi na te pytania będziemy mogli udzielić za kilka lat. Wiele zależeć będzie od samych poszkodowanych, pełnomocników, ich determinacji oraz fachowości, równie wiele zależeć będzie od sądów, które z tego rodzaju „nowościami” nie zawsze chcą się mierzyć. Pozostać musi jednak poza sporem, że wprowadzane ustawą ułatwienia dla poszkodowanych naruszeniem prawa konkurencji, w warstwie przynajmniej teoretycznej, są niezbędnym elementem uzyskania przez nich faktycznej ochrony.
Wojciech Zych – prawnik
