Śmierć przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą powoduje istotne problemy prawne dla wszystkich osób związanych z przedsiębiorstwem – spadkobierców przedsiębiorcy, pracowników oraz kontrahentów. Co ciekawe, istotna część mikroprzedsiębiorców oraz małych i średnich przedsiębiorców (w tym z branży budowlanej, deweloperów, transportowych czy prowadzących rozbudowaną działalność handlową prowadzi) swoją aktywność właśnie w tej formie.
Z uwagi na to, że prawa oraz rzeczy, które obejmuje przedsiębiorstwo, wchodzą w skład spadku po przedsiębiorcy, dalsze losy majątku przedsiębiorstwa uzależnione są od postępowania spadkowego. W czasie jego trwania (często kilkuletniego) pojawiają się liczne niedogodności związane z zarządzaniem przedsiębiorstwem. W uzasadnieniu rządowego projektu ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej (druk sejmowy nr 2293), do problemów, z którymi muszą się borykać osoby związane z przedsiębiorstwem po śmierci osoby je prowadzącej zaliczono:
- brak „ośrodka decyzyjnego” – jednej osoby uprawnionej do prowadzenia spraw przedsiębiorstwa i samodzielnej reprezentacji wszystkich następców prawnych;
- ograniczone możliwości posługiwania się, choćby tymczasowo, firmą przedsiębiorcy;
- wygaśnięcie umów o pracę zawartych przez przedsiębiorcę;
- wygaśnięcie lub brak faktycznej możliwości wykonywania umów cywilnoprawnych związanych z działalnością przedsiębiorstwa;
- wygaśnięcie decyzji administracyjnych niezbędnych do prowadzenia danego rodzaju działalności gospodarczej (np. koncesje, licencje i zezwolenia);
- ograniczone możliwości przejęcia uprawnień i obowiązków podatkowych;
- trudności z dostępem do rachunku bankowego przedsiębiorstwa;
- obowiązek zwrotu pomocy publicznej otrzymanej na podstawie umów, które nie zostały jeszcze wykonane.
Uchwalona w dniu 05 lipca 2018 r. ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej może okazać się przynajmniej częściowym rozwiązaniem powyższych problemów.
Zarząd przedsiębiorstwem wykonuje powołany w tym celu zarządca sukcesyjny. Dzięki wprowadzonym rozwiązaniom możliwe jest funkcjonowanie przedsiębiorstwa, co do zasady w okresie od otwarcia spadku do dokonania jego działu. W tym celu ustawa wprowadza pojęcie przedsiębiorstwa w spadku. Oznacza ono masę majątkową obejmującą składniki niematerialne i materialne służące do wykonywania działalności gospodarczej, poddaną ustanowionemu zarządowi sukcesyjnemu. Dzięki temu rozwiązaniu nie następuje koniec bytu prawnego prowadzonego przedsiębiorstwa.
Zarządca sukcesyjny może być powołany:
- przez przedsiębiorcę;
- po śmierci przedsiębiorcy – przez osoby wskazane w ustawie.
W przypadku powołania zarządcy przez samego przedsiębiorcę, konieczne jest zachowanie formy pisemnej, a także dokonanie wpisu do CEIDG o powołaniu zarządcy. Wpis taki musi zostać dokonany przed śmiercią przedsiębiorcy, aby powołanie było skuteczne.
Ustawa przewiduje bardziej restrykcyjne wymogi co do powołania zarządcy po śmierci osoby fizycznej prowadzącej przedsiębiorstwo. Przede wszystkim powołania dokonać może dokonać jedynie osoba upoważniona do tego na mocy ustawy. Uprawnienie takie przysługuje: małżonkowi przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, spadkobiercy ustawowemu przedsiębiorcy, który przyjął spadek oraz spadkobiercy testamentowemu przedsiębiorcy, który przyjął spadek, oraz zapisobiercy windykacyjnemu, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku. Jednakże w sytuacji, gdy doszło do uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia, albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego zarządcę sukcesyjnego może powołać wyłącznie właściciel przedsiębiorstwa w spadku.
Nie zawsze będzie to jednak jedna osoba. We wskazanych przypadkach do powołania zarządcy sukcesyjnego konieczna jest zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku większy niż 85%. Dlatego, z punktu widzenia sprawności przeprowadzenia procedury korzystnym rozwiązaniem jest powołanie zarządcy przez samego przedsiębiorcę, jeszcze za jego życia.
Często zdarza się, że spadkobiercami przedsiębiorcy są osoby małoletnie. W takim przypadku przedstawiciel ustawowy osoby, której przysługuje uprawnienie do powołania zarządcy, a nie ma zdolności do czynności prawnych, albo ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych dokonuje powołania zarządcy sukcesyjnego lub też wyraża zgodę na jego powołanie. Co istotne, taka czynność nie wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego.
Przy powołaniu zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy należy zachować formę aktu notarialnego, jednakże w takim wypadku zgłoszenia do CEIDG dokonuje notariusz. Co istotne uprawnienie do powołania zarządcy sukcesyjnego wygasa z upływem dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy.
W okresie od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego, albo wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego (a zatem maksymalnie do dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy) osoby takie jak: małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy albo zapisobierca windykacyjny, któremu zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku – mogą dokonywać tzw. czynności zachowawcze, czyli czynności konieczne do zachowania majątku lub możliwości prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. Ich katalog jest otwarty, ustawa wspomina między innymi o zaspokajaniu roszczeń wymagalnych przed śmiercią przedsiębiorcy, zbywaniu rzeczowych aktywów obrotowych oraz o przyjmowaniu należności wynikających ze zobowiązań przedsiębiorcy związanych z wykonywaniem działalności gospodarczej, powstałych przed jego śmiercią. Należy zwrócić uwagę także na uprawnienie wymienionych w niniejszym akapicie osób do dokonywania czynności zwykłego zarządu w zakresie działalności przedsiębiorcy, jeżeli ciągłość tej działalności jest konieczna do zachowania możliwości jej kontynuacji lub uniknięcia poważnej szkody. Tak jak w przypadku powołania zarządcy po śmierci przedsiębiorcy – po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego czynności, zachowawcze może dokonywać wyłącznie właściciel przedsiębiorstwa w spadku.
Z samej natury zarządu sukcesyjnego wynika, że ma on charakter tymczasowy. Zgodnie z podstawową zasadą, zarządca sukcesyjny będzie mógł prowadzić przedsiębiorstwo do czasu działu spadku, nie dłużej jednak niż przez okres dwóch lat od dnia śmierci przedsiębiorcy. Poza tym, zarząd sukcesyjny wygasa z:
1) upływem dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy, jeżeli w tym okresie żaden ze spadkobierców przedsiębiorcy nie przyjął spadku ani zapisobierca windykacyjny nie przyjął zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo albo udział w przedsiębiorstwie, chyba że zarządca sukcesyjny działa na rzecz małżonka przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku;
2) dniem uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydania europejskiego poświadczenia spadkowego, jeżeli jeden spadkobierca albo zapisobierca windykacyjny nabył przedsiębiorstwo w spadku w całości;
3) dniem nabycia przedsiębiorstwa w spadku w całości przez jedną osobę, o której mowa w art. 3 pkt 3;
4) upływem miesiąca od dnia wykreślenia zarządcy sukcesyjnego z CEIDG, chyba że w tym okresie powołano kolejnego zarządcę sukcesyjnego;
5) dniem ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy;
6) dniem dokonania działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo w spadku.
Zarządca ma prawo dokonywać wszelkich czynności zwykłego zarządu. Zatem, w przypadku zarządcy sukcesyjnego nie mamy do czynienia z ograniczeniem nałożonym na osoby działające przed ustanowieniem zarządu sukcesyjnego. Natomiast czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu będzie mógł dokonywać za zgodą wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa w spadku, a w razie braku zgody z ich strony – za zezwoleniem sądu. Odwołując się do sytuacji, gdy spadkobiercami przedsiębiorcy są osoby małoletnie w celu wykonania czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu konieczne będzie uzyskanie zgody sądu opiekuńczego, co wynika z przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Odnosząc się do problemu jakie czynności można zaklasyfikować jako zwykłego zarządu, to przepisy prawa nie wyznaczają uniwersalnego katalogu takich czynności. Pojawia się zatem konieczność rozpatrywania każdego przypadku osobno, w oparciu o powszechnie przyjęty pogląd, iż czynnością zwykłego zarządu nazwać można czynność polegająca na załatwianiu bieżących spraw związanych ze zwykłym funkcjonowaniem przedsiębiorstwa i utrzymaniem go stanie niepogorszonym w ramach prowadzonej działalności. Duże znaczenie ma tutaj przedmiot działalności przedsiębiorstwa oraz jego rozmiar.
Rozwiązaniem tego problemu byłoby zawarcie w testamencie zapisu windykacyjnego, poprzez który przedsiębiorstwo zostałoby przekazane zapisobiercy w całości. Takie rozwiązanie uprościłoby sposób zarządzania przedsiębiorstwem, również pod kątem czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu. W dodatku należy zwrócić uwagę na następującą okoliczność – jeżeli na zarządcę sukcesyjnego zostanie powołany zapisobiorca windykacyjny przedsiębiorstwa, wtedy miałby on możliwość dokonywania czynności przekraczających zwykły zarząd jeszcze przed zakończeniem postępowania spadkowego.
Podsumowując, odpowiednie przygotowanie procesu sukcesji przedsiębiorstwa, jeszcze za życia przedsiębiorcy, może zapewnić prawidłowe i nieprzerwane funkcjonowanie biznesu po jego śmierci.
