19 lipca ubiegłego roku Komisja Europejska uznała, że w latach 1997 – 2011 przytłaczająca większość ciężarówek produkowanych na rynku europejskim sprzedawana była przez największych producentów po sztucznie zawyżonych, ustalonych wspólnie cenach. Zmowa cenowa, której dotyczyło postępowanie, obejmowała takich producentów jak MAN, Volvo/Renault, Daimler, Iveco czy DAF.
W decyzji z dnia 19 lipca 2016 r. (2017/C 108/05) Komisja Europejska stwierdziła naruszenie art. 101 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej i art. 53 Porozumienia EOG, polegające na dokonaniu przez czołowych europejskich producentów ciężarówek ustaleń w zmowie dotyczących określania cen i podwyższania cen brutto samochodów ciężarowych na terytorium Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Naruszenie dotyczyło samochodów ciężarowych o masie od 6 do 16 ton („średnie samochody ciężarowe“) i samochodów ciężarowych o masie przekraczającej 16 ton („duże samochody ciężarowe“), będących zarówno samochodami ciężarowymi skrzyniowymi, jak i ciągnikami siodłowymi. Komisja Europejska w trakcie prowadzonego w tej sprawie postępowania ustaliła, iż proceder miał miejsce od 17 stycznia 1997 r. do 18 stycznia 2011 r.
O skali zdiagnozowanego zjawiska świadczy chociażby fakt, że tylko w Polsce w latach 1997-2011 zakupiono ok. 150 tys. ciężarówek od producentów, którzy przyznali się do zawiązania kartelu, za które zapłacono ponad 12 mld Euro. Producenci, których dotyczy decyzja Komisji, produkują ok. 90% średnich i dużych samochodów ciężarowych w Europie, co w zestawieniu z aktualnymi na dzień wydania decyzji danymi dotyczącymi ogólnej liczby ciężarówek na europejskich drogach daje w przybliżeniu kolosalną liczbę ok. 27 mln pojazdów.
Z jednej strony Komisja Europejska nałożyła na podmioty, do których była skierowana decyzja, rekordową karę pieniężną w wysokości ok. 2,93 mld Euro, z drugiej strony otworzyła możliwości do dochodzenia roszczeń na drodze sądowej wszystkim tym, którzy w skutek niezgodnego z prawem działania kartelu ponieśli szkodę. To ta konsekwencja decyzji Komisji może okazać się w rzeczywistości największym ciosem wymierzonym w podmioty uczestniczące w zmowie.
Kto i przeciwko komu będzie mógł wytoczyć powództwo?
Roszczeń dochodzić będzie mógł każdy, kto poniósł szkodę w związku z nieuczciwym działaniem kartelu,a zatem każdy kto nabył pojazd, którego dotyczyła zmowa cenowa. Warto w tym miejscu podkreślić, że przeszkodą do dochodzenia roszczeń nie będzie okoliczność, że pojazd był leasingowany, a w pewnych okolicznościach również to, że będzie dotyczyć nabycia po zawyżonej cenie pojazdu używanego.
Po drugiej stronie sporu stanąć staną producenci, ponieważ to na skutek ich zmowy ceny były kształtowane w sposób zawyżony i doprowadziły do powstania szkody. W związku z faktem, iż producenci odpowiadają solidarnie za szkodę nabywców powstałą w wyniku porozumienia cenowego, roszczenia można kierować wobec wszystkich z nich, niezależnie od tego, od którego producenta ciężarówkę nabyliśmy.
Czy polskie sądy mają jurysdykcję do rozpoznawania spraw przeciwko producentom ciężarówek?
Odpowiedzi na to pytanie szukać należy w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych. Zasadą ogólną wyrażoną w art. 4 ust. 1 tego Rozporządzenia jest, że sprawy powinny być rozpoznawane w sądzie w kraju, w którym znajduje się miejsce zamieszkania (siedziba) pozwanego. Jednocześnie jednak Rozporządzenie zawiera liczne wyjątki od tego założenia; i tak na przykład zgodnie z art. 7 pkt 2) w sprawach dotyczących czynu niedozwolonego lub czynu podobnego do czynu niedozwolonego powództwo wytoczyć można przed sądy miejsca, w którym nastąpiło lub może nastąpić zdarzenie wywołujące szkodę. W przypadku zmowy cenowej przedsiębiorców ciężarówek mamy do czynienia z czynem niedozwolonym. Jednocześnie jednak zdarzeniem wywołującym szkodę była zmowa cenowa, która z całą pewnością zawarta została poza terytorium RP (jak wykazało śledztwo Komisji proceder został zainicjowany w Brukseli). Tak określone miejsce zostało doprecyzowane, przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej który uznał, iż „miejsce, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę” obejmuje swoim zakresem zarówno miejsce wystąpienia samej szkody, jak również miejsce zdarzenia będącego przyczyną tej szkody. Powód ma w takiej sytuacji możliwość dokonania wyboru sądu wedle jednego z tych miejsc (wyrok TSUE z dnia 16 lipca 2009 r. w sprawie C-189/08, Zuid-Chemie BV vs. Philippo’s Mineralenfabriek NV/SA).Takie stanowisko TSUE pozwala na przyjęcie, że w przypadku dokonania zakupu ciężarówek na terytorium RP również polskie sądy będą właściwe do rozpoznania sprawy.
Jakie znaczenie ma decyzja Komisji Europejskiej dla poszkodowanych przedsiębiorców ?
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 23 lipca 2008 r. (III CZP 52/08) uznał, że wydana przez organ ochrony konkurencji decyzja stwierdzająca nadużycie pozycji dominującej jest dla sądu wiążąca. Takie stanowisko argumentował poglądem, iż z przepisów prawa wspólnotowego wynika dążenie do uniknięcia ryzyka wydawania sprzecznych rozstrzygnięć w postępowaniach publiczno- i prywatnoprawnych, stąd związanie sądu decyzją stwierdzającą naruszenie zasad uczciwej konkurencji. Zdaniem Sądu Najwyższego, który w swoim uzasadnieniu przywołał liczne orzeczenia TSUE na ten temat, sądy krajowe powinny dążyć do uniknięcia sytuacji, w której dochodziłoby do rozbieżności między orzeczeniem a decyzją Komisji. Znajduje to także potwierdzenie w treści Rozporządzenia Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 i 82 Traktatu. Wydanie przez Komisję Europejską decyzji w sprawie zmowy cenowej producentów ciężarówek jest zatem gwarancją, że sąd nie zmieni kwalifikacji tego czynu i nie stwierdzi, że nie był to czyn niedozwolony, naruszający zasady uczciwej konkurencji. To z kolei oznacza, że poszkodowany jest jedynie zobowiązany do wykazania związku między poniesioną szkodą a działaniem pozwanych, a także do przedstawienia rozmiaru poniesionej szkody. Udowodnienie podnoszonych twierdzeń może być w tym przypadku ułatwione nie tylko ze względu na treść decyzji, ale również z uwagi na cały materiał zebrany w trakcie prowadzenia postępowania, którego była ona zwieńczeniem.
W istocie zatem, kompleksowa ocena konsekwencji Decyzji będzie możliwa po opublikowaniu jej pełnego uzasadnienia, na które wciąż oczekujemy.
Czy przedawnienie roszczeń może sparaliżować i pogrzebać szanse większości poszkodowanych?
Zgodnie z brzmieniem art. 4421 § 1 Kodeksu cywilnego aktualnym do dnia 27 czerwca 2017 roku Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.
Co jednak ważne, 27 czerwca 2017 r. weszła w życie ustawa z dnia 21 kwietnia 2017 r. o roszczeniach o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji implementująca dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/104/UE z dnia 26 listopada 2014 r. w sprawie niektórych przepisów regulujących dochodzenie roszczeń odszkodowawczych z tytułu naruszenia prawa konkurencji państw członkowskich i Unii Europejskiej, objętego przepisami prawa krajowego. Co prawda znajdzie ona zastosowanie przede wszystkim do roszczeń, które powstały po jej wejściu w życie, niemniej jednak przewiduje jedno, ale korzystne rozwiązanie związane z roszczeniami powstałymi przed tym dniem – znowelizowany ustawą art. 4421 § 1 Kodeksu cywilnego (zmiana polega na uzupełnieniu, że 3-letni termin przedawnienia biegnie zarówno jak od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienie, jak i od dnia w którym mógł się o tych okolicznościach dowiedzieć przy zachowaniu należytej staranności) znajdzie zastosowanie również do tych roszczeń, które powstały przed dniem wejścia w życie ustawy, ale nie były w tej dacie przedawnione według przepisów dotychczasowych. Dodatkowo, jeśli 3-letni termin przedawnienia rozpocząłby swój bieg przed dniem wejścia w życie ustawy, to rozpocznie on swój bieg w dniu jej wejścia w życie.
Zarówno w przypadku dotychczasowej regulacji, jak i tej przewidzianej już przez ustawę o roszczeniach o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji, istotne jest zatem określenie, czy według przepisów dotychczasowych roszczenie nie było przedawnione. W tym wypadku należy wziąć pod uwagę 3-letnim termin od dnia dowiedzenia się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia, przy czym termin ten nie może wynosić więcej niż 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę (a zatem nabycie pojazdu po sztucznie zawyżonej cenie).
Za pierwszy dzień, w którym poszkodowany mógł dowiedzieć się o szkodzie oraz o osobie zobowiązanej do jej naprawienia, uznać należy natomiast dzień wydania przez Komisję Europejską decyzję w tej sprawie. Według przepisów dotychczasowych to od tego zdarzenia liczony byłby bieg 3-letni termin przedawnienia. To oznaczałoby, że w dniu 27 czerwca 2017 r. nie minie jeszcze 3-letni termin biegnącego już terminu przedawnienia, a zatem rozpocznie on wówczas swój bieg na nowo – od tej daty liczyć będziemy od początku 3 lata. Co istotne jednak, nowa ustawa nie wpłynie na bieg drugiego, 10-letniego terminu przedawnienia – to oznacza, że od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę, nie może upłynąć więcej niż 10 lat, w przeciwnym wypadku pozwany będzie mógł bowiem skutecznie podnieść zarzut przedawnienia.
Przykład: kupno po zawyżonej cenie samochodu ciężarowego wyprodukowanego przez jednego z przedsiębiorców uczestniczących w kartelu miało miejsce w maju 2007 r. Bieg 3-letniego terminu przedawnienia rozpoczyna się najwcześniej w dniu 20 lipca 2016 r. (dzień po wydaniu decyzji przez Komisję Europejską; z dniem w życie ustawy o roszczeniach o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji rozpocząłby on swój bieg 27 czerwca 2017 r.), jednak jednocześnie w kwietniu 2017 r. upłynął 10-letni termin od zdarzenia powodującego szkodę. Pomimo tego, że 3-letni termin jeszcze nie upłynął, to fakt ten nie ma znaczenia ze względu na upływ terminu 10-letniego.
To oznaczałoby, że de facto większość roszczeń wynikających ze zmowy producentów ciężarówek jest już przedawniona. Naruszenie przepisów prawa konkurencji przez działalność kartelu trwało bowiem wiele lat, a 10-letni termin przedawnienia nie upłynął w stosunku do szkód powstałych w latach 2007 – 2011
Co z pojazdami nabytymi przed 2007 rokiem?
Jedyną acz ryzykowną ścieżką, dla tych z przedsiębiorców, którzy nabyli pojazdy przed 2007 rokiem może być wytoczenie powództwa ze świadomością możliwości podniesienia przez członków kartelu zarzutu przedawnienia, a następnie odwołanie się do art. 5 k.c., Zgodnie z treścią tego przepisu nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego.
Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest bowiem uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Obecny kształt przepisów Kodeksu cywilnego przewiduje, że sąd bierze pod uwagę upływ terminu przedawnienia dopiero na zarzut tego, przeciwko któremu roszczenie przysługuje. Oznacza to, że osoba taka, podnosząc zarzut, „czyni użytek ze swojego prawa“ w rozumieniu art. 5 k.c. (Pyziak-Szafnicka M. [w:] Księżak P., Pyziak-Szafnicka M. [red.], Kodeks cywilny. Komentarz. Część ógolna, LEX 2014). Zdaniem autorki dopuszczalność oceny tego zachowania przez pryzmat art. 5 k.c. znajduje uzasadnienie w orzecznictwie Sądu Najwyższego, także w stosunkach między przedsiębiorcami (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2001 r., II CKN 604/00). W wyroku z dnia 7 czerwca 2000 r. (III CKN 522/99) Sąd Najwyższy uznał, że „podniesienie zarzutu przedawnienia może być uznane za nadużycie prawa jedynie zupełnie wyjątkowo. Aby w danym wypadku można było przyjąć, że podniesienie zarzutu przedawnienia jest nie do pogodzenia z zasadami współżycia społecznego, musi zostać w szczególności wykazane, iż bezczynność wierzyciela w dochodzeniu roszczenia była usprawiedliwiona wyjątkowymi okolicznościami.”
Teoretycznie zatem, w związku z faktem, że przedsiębiorcy nie mogli dowiedzieć się wcześniej o szkodzie, a tym bardziej o osobie zobowiązanej do jej naprawienia, przed wydaniem decyzji Komisji Europejskiej, powołanie się na art. 5 k.c. w przypadku skorzystania przez pozwanego z zarzutu przedawnienia mogłoby okazać się rozwiązaniem skutecznym, pozwalającym w konsekwencji dochodzić również roszczeń przedawnionych. Przesłanki zastosowania tego przepisu są jednak niezwykle nieostre i pomimo tego, że takie rozwiązanie jest aprobowane przez doktrynę oraz orzecznictwo, to nie ma gwarancji, że w konkretnej sprawie przyniesie ono oczekiwane z punktu widzenia poszkodowanego skutki, czyniąc je tym samym rozwiązaniem ryzykownym i uzależnionym od arbitralnej decyzji sędziego.
O ustawie o roszczeniach o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji warto pamiętać także z tego względu, że w kontekście przyszłych naruszeń prawa konkurencji przez przedsiębiorców przewiduje pewne szczególne, nieznane dotąd rozwiązania, które wzmacniają pozycję poszkodowanych i pozwalają wierzyć w skuteczne z ich punktu widzenia prowadzenie sporów sądowych. Tym bardziej, że komisarz ds. konkurencji w Komisji Europejskiej Margrethe Vestager w swoim oświadczeniu wydanym po ogłoszeniu decyzji z dnia 19 lipca 2016 r. stwierdziła jasno, że walka z kartelami, a co za tym idzie ochrona konsumentów i innych przedsiębiorców uczestniczących w rynku wewnętrznym, pozostanie jednym z głównych priorytetów Komisji.
Jak zabezpieczyć swoje roszczenia?
Wszystkich przedsiębiorców poszkodowanych działaniami kartelu zachęcamy do zabezpieczenia swoich roszczeń przed przedawnieniem poprzez sformułowanie już teraz zawezwania do próby ugodowej. Tego rodzaju działania będzie szczególnie uzasadnione dla tych którzy nabyli ciężarówki w 2007 i 2008 roku.
Więcej informacji na temat nowej ustawy i przyjętych w niej rozwiązań znaleźć można w naszym artykule poświęconym analizie ustawy o roszczeniach o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji. (Tutaj)
