Upadłość konsumencka w nowej odsłonie – 24 marca 2020 weszła w życie nowelizacja Prawa upadłościowego

24 marca 2020 r. weszła w życie większość przepisów nowelizacji Prawa upadłościowego z dnia 30 sierpnia 2019 r., która w istotny sposób wpływa między innymi na instytucję upadłości konsumenckiej.

Głównym założeniem nowelizacji jest usprawnienie i optymalizacja procedury. Jednym z jej skutków może być znaczący wzrost ogłoszonych upadłości, niekoniecznie jednak będzie to równoznaczne z liczbą ostatecznych oddłużeń (umorzenia zobowiązań) – a to stanowi główną motywację dłużników do skorzystania z tej instytucji.

Nowe regulacje, wychodząc naprzeciw praktycznym problemom i potrzebom, radykalnie otwierają ponadto drzwi do ogłoszenia upadłości na podobnych zasadach tym, dla których dotychczas były one w zasadzie zamknięte – przedsiębiorcom prowadzącym jednoosobową działalność gospodarczą.

Poniżej omówienie najważniejszych zmian w upadłości konsumenckiej.

1. Samozatrudnieni traktowani podobnie jak konsumenci

To kluczowa i bez wątpienia pozytywna zmiana – dotychczas z upadłości konsumenckiej skorzystać mogli przede wszystkim konsumenci, tj. osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej. Wraz z wejściem w życie nowych przepisów sytuacja ulegnie istotnej zmianie, a osoby samozatrudnione będą traktowane podobnie jak konsumenci. 

Co więcej, uchylony został przepis nakazujący sądowi oddalenie wniosku o upadłość osoby, która wbrew przepisom ustawy nie zgłosiła w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości, choć miała taki obowiązek. Oznacza to, że możliwe będzie ogłoszenie upadłości konsumenckiej przez osobę, która zakończyła działalność gospodarczą, nawet jeśli nie złożyła wniosku jako przedsiębiorca – i to nawet już dzień po zakończeniu prowadzenia działalności.

2. Trzy tryby postępowania

Na mocy nowelizacji sprawy z zakresu upadłości konsumenckiej będą mogły być rozpoznawane w trzech trybach. O tym, w jakim trybie sprawa będzie procedowana, decyduje sąd w postanowieniu o ogłoszeniu upadłości (przy czym zmiana trybu w toku postępowania jest dopuszczalna).

• Tryb uproszczony (konsumencki)

Tryb uproszczony, jako klasyczne i domyślne postępowanie o ogłoszenie upadłości konsumenckiej, będzie trybem podstawowym i jednocześnie najbardziej pożądanym dla dłużników, którzy posiadają niewielki majątek lub nie posiadają go wcale, a także których sytuacja prawna nie jest skomplikowana. W trybie uproszczonym nie będzie powoływany sędzia-komisarz, a nadzór nad syndykiem, pełniącym kluczową rolę w postępowaniu (m.in. bezpośrednio do niego zgłaszane mają być wierzytelności) sprawować będzie sąd w ramach nowo wprowadzonej skargi na czynności syndyka.

Jeśli upadły będzie posiadać majątek, to po zakończeniu jego likwidacji projekt planu spłaty wierzycieli syndyk przygotowywać będzie jednocześnie z listą wierzytelności oraz planem podziału funduszy masy upadłości – co ma znacznie przyspieszyć postępowanie, dotychczas dokumenty te były bowiem rozdzielone i przygotowywane odrębnie. Syndyk będzie miał również możliwość samodzielnego wyboru sposobu likwidacji masy upadłości, a to oznacza, że nie będzie potrzebował zgody sędziego-komisarza na dokonanie sprzedaży.

• Tryb zwykły

O skierowaniu sprawy do tego trybu decydować ma większy stopień skomplikowania danej sprawy – w szczególności jeżeli jest to uzasadnione znacznym rozmiarem majątku dłużnika, znaczną liczbą wierzycieli lub innymi uzasadnionymi przewidywaniami co do zwiększonego stopnia skomplikowania postępowania. Wówczas postępowanie toczyć się będzie w oparciu o znacznie bardziej skomplikowane przepisy o ogłoszeniu upadłości przedsiębiorcy.

• Tryb układowy

Całkowitą nowością jest wprowadzenie możliwości oddłużenia w drodze układu pomiędzy dłużnikiem a wierzycielami – i to od razu jako rozwiązania preferowanego przez ustawodawcę. Skorzystać z niej mogą wyłącznie osoby, które nie prowadzą działalności gospodarczej, a nad wszystkim ma czuwać licencjonowany doradca restrukturyzacyjny. Rola sądów w tego typu sytuacjach będzie marginalna – sprowadzać się będzie wyłącznie do zatwierdzenia układu. W wielu przypadkach układ może okazać się znacznie prostszym i bardziej elastycznym rozwiązaniem niż klasyczne postępowanie upadłościowe – przy okazji może jednocześnie umożliwić dłużnikowi istotne ocalenie majątku.

Niewypłacalny dłużnik będzie mógł wystąpić do sądu upadłościowego o otwarcie postępowania o zawarcie układu na zgromadzeniu wierzycieli. Co więcej, sąd będzie mógł skierować do takiego postępowania każdego, kto złoży wniosek o ogłoszenie upadłości, chyba że we wniosku tym wyraźnie zaznaczone zostanie, iż dłużnik nie wyraża na to zgody. Uwzględnienie wniosku lub skierowanie dłużnika do takiego postępowania zależeć będzie od tego, czy jego możliwości zarobkowe oraz sytuacja zawodowa wskazywać będą na zdolność do pokrycia kosztów postępowania (w tym uiszczenia zaliczki na pokrycie kosztów postępowania w wysokości średniego miesięcznego wynagrodzenia) oraz na możliwość zawarcia i wykonania układu. Układ będzie zawierany na okres maksymalnie 5 lat.

3. Zawinienie dłużnika w powstaniu stanu niewypłacalności będzie badane później

Kolejną ważną zmianą jest odstąpienie od analizowania przez sąd, czy dłużnik zawinił w doprowadzeniu bądź pogłębieniu stanu niewypłacalności, na etapie badania wniosku o ogłoszenie upadłości. W dotychczasowych stanie prawnym była to najczęstsza przyczyna oddalania wniosków składanych przez konsumentów. Za nowym rozwiązaniem przemawia zarówno potrzeba usprawnienia całej procedury, jak i stanowisko, że o upadłości powinna decydować faktyczna niewypłacalność, a nie jej przyczyny – dlatego wydanie postanowienia o ogłoszeniu upadłości stanowić będzie jedynie weryfikację okoliczności, że dłużnik nie jest w stanie realizować ciążących na nim zobowiązań finansowych.

Przyczyny takiego stanu rzeczy nie będą jednak dla sytuacji upadłego całkowicie obojętne – gdy dojdzie do ustalania planu spłaty dłużnik, który umyślnie lub na skutek rażącego niedbalstwa doprowadził do stanu niewypłacalności bądź go pogłębił, może być zobowiązany do spłacania zaległości aż przez 7 lat (podczas gdy normalny okres wynosi maksymalnie 3 lata).

Jeżeli natomiast sąd stwierdzi, że dłużnik doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy, to odmówi ustalenia planu spłaty albo umorzenia zobowiązań bez planu spłaty – a to równoznaczne będzie z brakiem oddłużenia. Na tle dotychczasowych przepisów sąd w takim wypadku po prostu odmawiał ogłoszenia upadłości.

W tym zakresie skutkiem nowelizacji będzie zapewne wzrost liczby postanowień o ogłoszeniu upadłości – sąd na pierwszym etapie analizowania wniosku nie będzie badał okoliczności, które dotychczas w wielu sprawach były przeszkodą do ogłoszenia upadłości. Można wręcz stwierdzić, że o ile spełnione zostaną wymogi formalne, to niemal każdy upadłość konsumencką „otrzyma”.

Znacznie trudniej będzie jednak przewidzieć dalsze losy postępowania. Negatywna ocena działań dłużnika może zadecydować nawet o odmowie oddłużenia w postanowieniu kończącym postępowanie. Tym samym upadły, nawet jeśli podda się rygorom postępowania upadłościowego, łącznie z likwidacją majątku, może nie osiągnąć zamierzonego celu w postaci umorzenia zobowiązań.

4. Oddłużenie bez planu spłaty to nie koniec

Inne niezwykle doniosłe z punktu widzenia dłużników zmiany dotyczą kwestii oddłużenia (umorzenia zobowiązań) bez ustalania planu spłaty.

Nie zmienia się co prawda to, że jeśli osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że jest on trwale niezdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli, sąd umarza zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli.

Jeśli jednak niezdolność nie ma stałego charakteru, to umorzenie zobowiązań bez planu spłaty ma charakter warunkowy – oznacza to, że jeśli w przeciągu 5 lat od uprawomocnienia się postanowienia upadły lub którykolwiek z wierzycieli złoży wniosek o ustalenie planu spłaty, a sąd uzna, że ustała niezdolność do wykonywania planu spłaty, sąd uchyli wcześniejsze postanowienia i ustali plan spłaty. Wniosek i przekonanie sądu co do ustania niezdolności będą zatem obligować sąd do ustalenia planu spłaty.

Co więcej, po okresie 5 lat złożenie takiego wniosku nadal będzie możliwe – wówczas jednak sąd, przy uznaniu, że niezdolność po stronie upadłego faktycznie ustała, nie będzie zobligowany do ustalenia planu spłaty, choć oczywiście nadal będzie mógł to zrobić.

5. Dopuszczony „pre-pack” w upadłości konsumenckiej

W ramach nowelizacji zdecydowano się również jednoznacznie dopuścić do stosowania w upadłości konsumenckiej tzw. „pre-pack’u”, czyli procedury przygotowanej likwidacji. Sprowadza się ona do zatwierdzenia przygotowanej sprzedaży majątku upadłego o znacznej wartości (np. nieruchomości, pojazdu o znacznej wartości), który polega na złożeniu przez uczestnika postępowania wniosku o sprzedaż określonego składnika majątku na rzecz konkretnego nabywcy.

W dotychczasowym stanie prawnym istniały wątpliwości, czy w przypadku upadłości konsumenckich procedura ta jest dopuszczalna. Nowelizacja wątpliwości te rozwiewa, a biorąc pod uwagę niewątpliwe zalety takiego rozwiązania zmiany te uznać należy za korzystne –  sprzedaż majątku o znacznej wartości już na samym początku postępowania może istotnie wpłynąć na jego skrócenie oraz zminimalizowanie wiążących się z postępowaniem kosztów.

6. Skarga na czynność syndyka

Nowelizacja Prawa upadłościowego wprowadza możliwość zaskarżenia czynności syndyka (bądź zaniechania przez niego dokonania określonej czynności), co ocenić należy jako zmianę istotną, gdyż dotychczas brakowało instrumentów do kwestionowania nieprawidłowych działań syndyka. Tymczasem w przypadku postępowania uproszczonego, gdy nie jest wyznaczany sędzia-komisarz, możliwość kontrolowania czynności podejmowanych przez syndyka, jako głównej postaci postępowania, wydaje się być co najmniej wskazana.

Skargę wnosi się w terminie 7 dni bezpośrednio do syndyka, który może ją uwzględnić w całości albo w terminie trzech dni przekazać do sądu upadłościowego. Sąd natomiast na rozpoznania skargi ma 7 dni. Co ciekawe, wydaje się, że warto wnieść skargę nawet wówczas, gdy upłynął już ustawowy termin na jej wniesienie. Nawet bowiem w przypadku odrzucenia skargi sąd z urzędu bierze pod uwagę okoliczności w niej wskazane i w razie potrzeby wydaje syndykowi polecenie dokonania odpowiednich czynności lub zakazuje syndykowi dokonania określonych czynności.

7. Dochód niewchodzący do masy upadłości

Nowelizacja rozstrzyga również problem bieżącego dochodu upadłego, który jest jednym z elementów niewchodzących do masy upadłości.

Wysokość kwoty wyłączonej z masy upadłości osoby fizycznej, niezależnie od podstawy prawnej, nie może być niższa od 150% kwoty, która na podstawie art. 8 ust. 1 pkt. 1 ustawy o pomocy społecznej uprawnia do uzyskania świadczeń z pomocy społecznej w przypadku osoby samotnie gospodarującej – obecnie jest to kwota 701 zł, a zatem 150% to 1051,50 zł. Gdy upadły posiada na utrzymaniu inne osoby, do masy upadłości nie wejdzie część dochodu, która łącznie z dochodem wyłączonym z masy upadłości stanowi iloczyn liczby osób pozostających na utrzymaniu upadłego (w tym samego upadłego) i 150% kwoty tzw. kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, które upoważnia członka gospodarstwa domowego do otrzymywania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej. Dochód ten wynosi obecnie 528 zł, a zatem kwota równa jego 150% wynosi 792 zł. Przykładowo, w wypadku upadłego mającego na utrzymaniu niepracującą żonę i 2 dzieci będzie to kwota 3.168 zł miesięcznie (4 x 792 zł).

Sędzia-komisarz na wniosek upadłego lub syndyka może przy tym w inny sposób określić część dochodu upadłego, która nie wchodzi do masy upadłości biorąc pod uwagę szczególne potrzeby upadłego i osób pozostających na jego utrzymaniu, w tym ich stan zdrowia, potrzeby mieszkaniowe oraz możliwości ich zaspokojenia.

***

Wprowadzone zmiany bez wątpienia powinny przyczynić się do usprawnienia postępowań upadłościowych oraz do wzrostu ogłoszonych upadłości. Z całą pewnością jako korzystne uznać należy chociażby zmiany zwiększające rolę syndyka (a tym samym upraszczające postępowanie) czy otwierające drogę do skorzystania z tej upadłości samozatrudnionym.

Z drugiej strony badanie przyczynienia się dłużnika do powstania stanu niewypłacalności dopiero po ogłoszeniu upadłości może jednak skutkować tym, że zmniejszy się liczba faktycznych oddłużeń. Co więcej, znowelizowane przepisy w dalszym ciągu zawierają miejscami nieprecyzyjne sformułowania – zwłaszcza na gruncie ewentualnego skierowania sprawy do trybu zwyczajnego oraz ostatecznej odmowy oddłużenia upadłego.

Niezmiennie jednak wskazane jest, aby w celu złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej skorzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika – pomimo działań zmierzających do uproszczenia postępowania, nadal cechuje się ono znacznym stopniem skomplikowania i potrzebą zmierzenia z nie zawsze precyzyjnymi przepisami prawa.

Apl. adw. Wojciech Zych

Szymański & Wyjatek Adwokaci