Pandemia koronawirusa, która szczególnie mocno uderzyła we Włochy, wywarła duży wpływ na realizację polsko-włoskich kontraktów handlowych, które na mocy umowy lub Rozporządzenia (WE) nr 593/2008 dotyczącego prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) regulowane są przez włoskie prawo materialne.
Spróbujemy odpowiedzieć na często pojawiające się pytania dotyczące tego, co strony takich umów powinny, a co muszą zrobić oraz jakie możliwości daje im prawo włoskie. Należy pamiętać jednak, że każdy przypadek jest szczególny i wymaga osobnej weryfikacji.
- Rozwiązanie umowy z powodu nadmiernej uciążliwości jej wykonania
Włoski kodeks cywilny nie zawiera legalnej definicji „siły wyższej” ale – podobnie zresztą jak w polskim systemie prawnym – zasada ta wybrzmiewa z wielu przepisów prawa.
Przykładem jest art. 1467 włoskiego kodeksu cywilnego przewidujący, że w przypadku umów wzajemnych, jeżeli wykonanie któregokolwiek ze świadczeń stało się nadmiernie uciążliwe i to z przyczyn o charakterze wyjątkowym, których nie można było przewidzieć, to wówczas strona, która była zobowiązana do wykonania takiego zobowiązania może żądać rozwiązania umowy bez płacenia kar umownych czy ponoszenia odpowiedzialności odszkodowawczej.
Zastosowanie art. 1467 włoskiego kodeksu cywilnego zostało ograniczone do umów o charakterze ciągłym lub z odroczonym terminem ich wykonania (w praktyce dotyczy to większości umów handlowych). Według wykładni prawa włoskiego do umów tych kategorii możemy zaliczyć m.in. umowy dostawy, leasingu, najmu, umowy o roboty budowlane, świadczenie usług, agencyjne, prace projektowe itp.. Nie obejmuje to natomiast umów o charakterze „natychmiastowym” tj. takich, których wykonanie następuje z chwilą zawarcia -np. dużej części umów sprzedaży.
Należy jednak zwrócić uwagę, że art. 1467 włoskiego kodeksu cywilnego został wielokrotnie poddany interpretacji przez włoski Sąd Kasacyjny (odpowiednik polskiego Sądu Najwyższego) – we Włoszech stosunkowo często występują trzęsienia ziemi i z tego względu włoskie orzecznictwo wykształciło praktykę w stosowaniu tej normy prawnej.
Zgodnie ze wspomnianą interpretacją, aby strona umowy wzajemnej mogła skorzystać z uprawnienia do rozwiązania umowy, muszą zostać spełnione określone warunki. W pierwszej kolejności wykonanie zobowiązania musi być nadmiernie uciążliwe z powodu przyczyn nadzwyczajnych i niemożliwych do przewidzenia, ale nie może to być utożsamiane ze zwyczajnym ryzykiem biznesowym wynikającym z umowy. W dalszej kolejności, okoliczności nadzwyczajne nie mogą dotyczyć tylko tej strony, której dotknęły, ale muszą dotyczyć wielu różnych podmiotów.
„Typowymi” zdarzeniami nadzwyczajnymi są trzęsienia ziemi, pożary, powodzie, epidemie, wojny, przewroty ustrojowe czy ataki terrorystyczne. Sądy, które orzekają na podstawie wspomnianego art. 1467 włoskiego kodeksu cywilnego, będą jednak brały za każdym razem pod uwagę przesłankę nieprzewidywalności takiego zdarzenia.
W szczególności możemy wyróżnić sytuacje gdzie:
- strony przewidziały w umowie postanowienia umowne dotyczące sytuacji nadzwyczajnych (tzw. „siły wyższej”) – wówczas postanowienia te będą stosowane wprost, bez potrzeby odwoływania się do orzecznictwa czy wykładni doktryny;
- strony nie zawarły w umowie żadnych szczególnych postanowień dot. sytuacji nadzwyczajnych. W takiej sytuacji, strona która zobowiązana była do wykonania świadczenia, które stało się nadmiernie uciążliwe, będzie mogła domagać się rozwiązania umowy na podstawie art. 1467 włoskiego kodeksu cywilnego.
Istotnym jest, że w rozumieniu art. 1467 włoskiego kodeksu cywilnego strona, wobec której skierowano roszczenie o rozwiązanie umowy może uchronić się od tego proponując zmianę umowy na tzw. sprawiedliwych warunkach. Kluczowa będzie tutaj jednak współpraca stron.
Przykład:
Włoska firma zamówiła od polskiego dystrybutora części do maszyny (przy założeniu, że umowa pomiędzy stronami regulowana jest przez prawo włoskie). Na skutek wprowadzenia kwarantanny i związanej z nią zamknięciem fabryki produkującej taką część, jej wartość znacznie wzrosła. Realizacja umowy po stronie polskiego dystrybutora wiązałaby się z koniecznością jej dostarczenia po cenie niższej niż cena zakupu u producenta. W tej sytuacji realizacja umowy wiązałaby się ze znaczną uciążliwością po stronie dystrybutora, który może zażądać od swojego włoskiego kontrahenta rozwiązania umowy. Ten z kolei może zaproponować zmianę umowy na sprawiedliwych warunkach, przez co można rozumieć podwyższenie ceny lub odroczenie terminu dostawy części.
- Rozwiązanie umowy z powodu powstałej niemożliwości spełnienia świadczenia
Inną sytuacją, którą należy w obecnych okolicznościach wziąć pod uwagę, jest niemożliwość spełnienia świadczenia. Jako przykłady można wskazać producenta części, których zakład produkcyjny został zamknięty na skutek kwarantanny, firmy transportowej, która z przyczyn sanitarnych nie może dostarczyć towaru czy sklepu online, który z przyczyn epidemiologicznych nie może wysłać swojego towaru.
We wszystkich tych sytuacjach gdzie spełnienie świadczenia nie jest utrudnione, ale stało się niemożliwe do wykonania zastosowanie znajdą art. 1463 i 1464 włoskiego kodeksu cywilnego, które regulują częściową i całkowitą niemożliwość spełnienia świadczenia.
Częściowa niemożliwość spełnienia świadczenia ma miejsce wtedy gdy tylko część świadczenia jest możliwa do realizacji (przykładowo producent zobowiązał się do wytworzenia i dostarczenia dwóch części maszyny, a obecna sytuacja – np. z powodu lokalizacji fabryki produkującej jedną z zamówionych części w strefie objętej kwarantanną – pozwala mu na wykonanie tylko jednej z nich). W tej sytuacji zamawiający może domagać się obniżenia ceny o wartość tej części, która nie zostanie dostarczona. Jeżeli jednak zamawiający nie ma interesu w otrzymaniu tylko jednej z zamówionych części, to może rozwiązać umowę i żądać zwrotu zapłaconej już ceny/zaliczki.
Natomiast w przypadku całkowitej niemożliwości realizacji umowy (np. brak możliwości wyjazdu na wakacje do Włoch w związku z zamknięciem hotelu z uwagi na kwarantannę) to wówczas umowa może zostać rozwiązana w całości z obowiązkiem zwrotu uiszczonego przez kupującego świadczenia.
Należy zwrócić uwagę, że w przypadku czasowej niemożliwości realizacji umowy, art. 1256 włoskiego kodeksu cywilnego przewiduje, że dłużnik nie jest odpowiedzialny za opóźnienie, ale musi przystąpić do dalszej jej realizacji po ustaniu przyczyny, która uniemożliwiła spełnienie świadczenia. Reguła ta nie ma jednak zastosowania, jeżeli z uwagi na rodzaj świadczenia jego spełnienie nie jest już możliwe lub też wierzyciel nie ma już interesu w realizacji umowy.
Powyższe nie zabrania jednak stronom negocjowania odmiennego rozwiązania sytuacji np. poprzez ustalenie innego terminu realizacji umowy.
- Odpowiedzialność odszkodowawcza
W zakresie odpowiedzialności odszkodowawczej należy mieć na uwadze, że rozwiązanie umowy z powodu niemożliwości albo znacznego utrudnienia jej wykonania nie następuje z winy którejkolwiek ze stron i nie znajduje podstaw w odpowiedzialności kontraktowej strony takiej umowy. Przyczyną są okoliczności obiektywne i nadzwyczajne.
W rezultacie, skorzystanie z powyższych mechanizmów uniemożliwia dochodzenie roszczeń od strony, która z powyższych przyczyn nie spełniła swojego świadczenia.
Przykładowo: brak dostawy zamówionych części do maszyny z powodu powstałej niemożliwości wykonania umowy zwalnia kupującego z obowiązku zapłaty ceny i zobowiązuje sprzedającego do zwrotu ceny już zapłaconej. Kupujący nie będzie jednak mógł domagać się od sprzedającego odszkodowania za niedostarczenie zamówionych części.
Podsumowanie
Włoskie prawo zapewnia stronom umów handlowych instrumenty prawne zabezpieczające interesy obydwu stron w sytuacjach, których nie dało się przewidzieć i które spowodowały niemożliwość lub znaczne utrudnienie w wykonaniu umowy. Nie zmienia to jednak faktu, że każdy przypadek musi zostać osobno zweryfikowany w celu ustalenia, czy zostały spełnione przesłanki do zastosowania tych instrumentów prawnych.
Avv. Diego Baroni
of-counsel w Szymański & Wyjatek Adwokaci
wspólnik w Blasi Baroni Frigo – Avvocati associati
Adw. Michał Wyjatek
Wspólnik w Szymański & Wyjatek Adwokaci
