Nowe zasady ustalania wysokości zachowku
Dnia 22 maja 2023 r. weszły w życie przepisy ustawy o fundacji rodzinnej, których głównym celem jest uproszczenie zasad sukcesji rodzinnych przedsiębiorstw i wprowadzenie mechanizmów przeciwdziałającym rozdrobnieniu ich majątku.
Realizacja tego zamierzenia pociągnęła za sobą konieczność wprowadzenia stosownych zmian na gruncie przepisów prawa spadkowego, które swoim zakresem objęły m.in. instytucję zachowku, a dokładniej zasad dotyczących ustalania jego wysokości. Zmiany te wprowadzone zostały ustawą o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw z dnia 28 lipca 2023 r. (Dz. U. z 2023 poz. 1615), która weszła w życie dnia 15 listopada 2023 r.
Jakie zmiany wprowadziła nowelizacja?
Po pierwsze, przewidziano możliwość dziedziczenia spadku przez fundacje rodzinne. Zgodnie z art. 927 § 3 k.c., fundacja rodzinna ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę, może zostać spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu 2 lat od ogłoszenia testamentu. Zapis ten daje zatem fundacji możliwości dziedziczenia spadku nawet wówczas, gdy przed dniem ogłoszenia testamentu jeszcze nie funkcjonowała w obrocie. Fundacja może nabyć przy tym spadek od każdej osoby, nie tylko od fundatora.
Uzupełniony został również katalog źródeł zaspokojenia zachowku – o świadczenie od fundacji rodzinnej i mienie otrzymane w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej (art. 991 § 2 k.c.).
W związku z faktem ustanowienia fundacji rodzinnych, zmianie ulec musiał także katalog osób legitymowanych biernie w sprawach o zapłatę zachowku. Dotychczas, z roszczeniem z tytułu zachowku, można było wystąpić w pierwszej kolejności przeciwko spadkobiercom zmarłego, następnie przeciwko osobom, na których rzecz uczynione zostały zapisy windykacyjne (art. 999¹ k.c.), zaś dopiero w ostatniej kolejności przeciwko obdarowanym. Obecnie, wskutek dodania § 4–7 do art. 1000 k.c., ustawodawca wprowadził możliwości dochodzenia sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku również od fundacji rodzinnej, której fundusz założycielski doliczono do spadku, a także od osoby, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej doliczone do spadku – podmioty te odpowiadają jednak tylko w granicach uzyskanego z tego tytułu wzbogacenia.
Kluczowe modyfikacje pojawiły się natomiast w przypadku procedury ustalania wysokości należnego uprawnionemu zachowku, a dokładniej reguły dot. obliczania tzw. substratu zachowku. Niezmiennie, w przypadku gdy uprawniony do zachowku jest małoletni bądź trwale niezdolny do pracy, zachowek wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, a w innych przypadkach – połowę wartości tego udziału. Otrzymany w ten sposób ułamek należy następnie pomnożyć przez ww. substrat zachowku, na który składa się czysta wartość spadku, czyli różnica pomiędzy wartością aktywów wchodzących w skład spadku a wartością długów (pasywów) spadkowych. Dotychczas, wartość ta ustalana była z pominięciem wartości zapisów zwykłych i poleceń, lecz przy jednoczesnym uwzględnieniu wartości podlegających doliczeniu darowizn i zapisów windykacyjnych.
Obecnie jednak, poza obowiązkiem zaliczenia do spadku zapisów windykacyjnych i podlegających zaliczeniu darowizn, ustawodawca wprowadził konieczność doliczenia do spadku po fundatorze – na zasadach określonych w art. 9941 – 995 k.c. także funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę (jeżeli została ona założona za życia spadkodawcy) oraz mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej (znowelizowany art. 993 § 2 i 3 k.c.).
Od powyżej zasady istnieje jednak jeden wyjątek, a dotyczy sytuacji, gdy fundusz założycielski został wniesiony do fundacji rodzinnej wcześniej niż 10 lat przed śmiercią spadkodawcy (fundatora) – wówczas kwota ta nie będzie doliczana do wysokości spadku. Wyjątek dotyczy zatem wyłącznie fundacji rodzinnych zakładanych za życia fundatora, które funkcjonowały w obrocie przez co najmniej 10 lat przed jego śmiercią, co zapobiec ma rozdrobnieniu majątku fundacji.
Inaczej sytuacja będzie wyglądać jednak w przypadku fundacji ustanowionej w testamencie. W takiej sytuacji, cały majątek fundacji stanowić będzie element spadku po fundatorze, co z kolei otwiera drogę do wypłaty zachowku od fundacji rodzinnej w zasadzie bezterminowo. Powyższe sprawia, że po tego rodzaju rozwiązanie powinno sięgać się wyłącznie awaryjnie – chcąc uniknąć rozdrobnienia majątku, sukcesję należy zaplanować i wprowadzić w życie w formie fundacji rodzinnej z odpowiednim wyprzedzeniem.
W ramach wprowadzania zmian wynikających z faktu ustanowienia fundacji rodzinnych, ustawodawca wprowadził także nowe rozwiązania dotyczące każdego zachowku, a więc mające zastosowanie niezależnie od tego, czy do spadku wchodzi majątek pochodzący z fundacji rodzinnej.
Nowe przepisy wprowadziły nieznaną dotąd na gruncie prawa spadkowego możliwość rozłożenia płatności zachowku na raty na okres 5 lat, a w wyjątkowych sytuacjach nawet na 10 lat oraz odroczenia terminu jego płatności. Nadto, wśród czwartej księgi kodeksu cywilnego pojawił się wreszcie przepis umożliwiający w wyjątkowych sytuacjach obniżenie wysokości zachowku – na którą to możliwość powoływano się dotąd wyłącznie w oparciu o przepis art. 5 k.c. dot. nadużycia prawa podmiotowego (wykazując sprzeczność z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego do zachowku w stosunku do spadkodawcy).
Możliwość skorzystania ze wspomnianych rozwiązań przepisy uzależniają jednak od sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku. Powyższe może komplikować nieco sytuację potencjalnych spadkobierców, szczególnie jeśli w wyniku dziedziczenia doszło do powiększenia majątku i wzbogacenia po stronie spadkobiercy. Rozwiązanie to może okazać pomocne dla spadkobierców tzw. „spadków pustych”, którzy za życia spadkodawcy otrzymali od niego darowiznę, która podlegać będzie zaliczeniu na przysługujący uprawnionym zachowek.
Poza ww. regulacjami, nowe przepisy wprowadziły również możliwość zrzeczenia się prawa do zachowku (w całości lub w części) na mocy umowy zawartej jeszcze za życia spadkodawcy. Umowy tego rodzaju dla swej skuteczności wymagają zachowania formy aktu notarialnego. W przypadku fundacji rodzinnych, mogą one istotnie przysłużyć planowaniu sukcesji pokoleniowej, pozwalając na ograniczenie pojawiających się w praktyce po śmierci spadkodawcy, sporów co do spadku.
Paulina Krause
Aplikantka adwokacka
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (j. t. Dz. U. z 2022 r., poz. 1360; ost. zm. Dz.U. z 2023 r., poz. 326);
Ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej (Dz. U. z 2023 r., poz. 326).
